Rendi i ri botëror, e shkuara, e sotmja, pritshmëritë

Gjithnjë e më shpesh në media përmendet termi “rend i ri botëror”. Në shumicën e rasteve ky term lidhet me teoritë konspirative. Një informacion më i gjerë rreth rendit botëror, nuk do të mbetej veç në kufijtë e dijes, por dhe të gjykimit e vlerësimit të aktualitetit botëror.

Rendi botëror, një term në emër të të cilit shpalosen nëpër mediat botërore teoritë konspirative, përflitet pas ngjarjeve të mëdha globale, që sjellin ndryshime të mëdha globale.

Zakonisht pas luftrave botërore është shtruar në tavolinat e diskutimeve tema e rendit të ri. Historia po ndryshon shpejt, aq sa priten ndryshime dramatike që do të ndikojnë në të gjithë rendin botëror. Cikli i parë i ndryshimeve në rendin botëror filloi në 1945, 77 vite më parë.

Sipas ish sekretarit amerikan të shtetit Henry Kissinger “një rend i vërtetë botëror nuk do të kishte ekzistuar kurrë dhe çfarë identifikojmë sot si një 'urdhër' do të buronte nga Konferenca e Paqes Vestfaliane e vitit 1648, "e kryer pa përfshirjen ose ndërgjegjësimin e shumicës së kontinenteve të tjera dhe qytetërimeve të tjera”. Bazuar në analiza historike dhe mbështetur në karrierën e tij të gjatë diplomatike Kissinger është autor i librit “Rendi botëror”.

Sipas tij “në të ardhmen, nuk do të ketë një lidership, polic i rendit botëror, sikur ishte SHBA, por do të ketë një konkurrencë rivalësh dhe, njëherësh, do të ketë një fuqi globale, si Kina, Rusia, India, por edhe Turqia, Brazili, Indonezia etj., si fuqi rajonale. Sipas Kissinger, në dekadat e ardhshme do të ketë përplasje mes dy poleve: Perëndimit dhe Lindjes dhe përplasje midis ideologjive”

Pandemia Covid 19 dhe konflikti i armatosur aktual në Ukrainë, me tronditjen globale që kanë shkaktuar, sjellin sërish në fokus të diplomacisë dhe politikës botërore nevojën e një rendi të ri botëror. Sistemi i sotëm ndërkombëtar përbëhet nga 193 shtete anëtare të OKB-së dhe përfshin pothuajse të gjithë botën, me dallime në fe, kulturë dhe identitet etnik. A na duhet një “rend” që garanton interesa globale dhe jo të pjesshme, për një botë më të mirë?

Intervistë me studjuesin e Institutit të Historisë pranë Akademisë së Studimeve Albanologjike në Tiranë, Gjon Boriçi

CMG: Si do ta përkufizonit Rendin Botëror ? Stacionet historike të tij

Gjon Boriçi: Është abuzuar dhe vazhdon të abuzohet shumë me këtë term, rendi i ri botëror. Çdo rend që ka njohur historia botërore ka ardhur si pasojë e një konflikti të madh. Të paktën me sa e njoh unë historinë nga epoka moderne deri më sot ka katër rende botërorë të mëdhenj, që kanë filluar që në vitin 1648, që ishte “Rendi i Vefstalisë”, kur u nda përfundimisht kisha nga shteti dhe iu dha përparësi shteteve laike. Për këtë u desh një luftë 30 vjeçare në kontinentin europian, sepse Europa atëhere ishte qendra e botës.

Më pas rendi i dytë që u vendos në botë ishte “Rendi i konceptit të Europës” në vitin 1815 pas eliminimit të kërcënimit francez ndaj kontinentit europian, ku shtetet fitimtare të koalicionit kundër Napoleon Bonapartit u mblodhën në Vjenë dhe ndërtuan atë që quhet ekuilibër i forcave, çka solli dhe paqen më jetëgjatë të njohur asokohe në Europë, për gati 100 vjet deri në fillimin e Luftës së Parë Botërore.

Pastaj ishte Lufta e Parë Botërore në vitet 1914-1918 dhe u vendos rendi i ri por pas fitores me Gjermaninë e Kaizerit Vilhelm II në Francë. Ky u quajt “ Rendi i Versajës” për vetë emrin e qytetit ku u mblodh në Paris dhe pastaj kemi Luftën e Dytë Botërore, e cila shkatërroi “ Rendin e Versajës” për 20 vjet. Më lejoni të përmend këtu fjalën e një marshalli francez të asaj kohe që kur u firmos paqja, e cila ishte shumë e padrejtë dhe prandaj solli dhe luftë, dhe ai tha se “kjo nuk është paqe, por një armëpushim për 20 vjet”. Ishte shumë profetik sepse në vitet 1919-1939 shpërtheu Lufta e Dytë Botërore dhe pastaj u vendos rendi i ri botëror me dy pole, Perëndimor dhe Lindor, të drejtuar nga SHBA dhe Bashkimi Sovjetik.

Kemi pastaj rënien e Bashkimit Sovjetik pas 45 vjetësh dhe të sistemit komunist, që solli një botë të re vetëm me një shtet, por me një aleancë të madhe me në krye SHBA. Ishte një botë unipolare, pra thjesht me një pol, ndërsa në vitet 90-të të gjithë të tjerët donin të bëheshin pjesë e këtij poli. Në vijim filloi lufta kundër terrorizmit në vitin 2001 kur ranë Kullat Binjake dhe tani jemi ende në këtë proces, i cili është ende jo i sigurtë për të thënë fjalën e madhe rend botëror.

CMG: Koncepti i rregullit mbi të cilën bazohet epoka moderne është në krizë. Nga buron kjo krizë? A kanë një rol vendimtar në të pandemia dhe konfliki në Ukrainë?

Gjon Boriçi: Është pjesë e asaj që folëm më pare. Kemi një botë që nuk është më njëpolare. Nuk janë më SHBA në qendër të saj edhe pse sistemi perëndimor është një sistem që vazhdon të jetë në krye të proceseve ekonomike, politike, diplomatike dhe teknologjike në arenën ndërkombëtare.

Ju thatë pse është kaq rrëmujë? Po, patjetër sepse që nga viti 2001 kur ranë Kullat Binjake deri më sot nuk kemi një situate të strukturuar, e thënë ndryshe, nuk kemi një rend.

Dikur në vitin 1989 kur ra Muri i Berlinit dhe pas 2 vjetësh ra dhe Bashkimi Sovjetik, Francis Fukuyama e quajti “fundi i historisë”, që sipas tij nuk do të kishte më histori. Kjo është një shprehje e gabuar sepse siç e shikoni histori ka gjithmonë, sa herë që ka njerëzim.

CMG: Po patjetër. Ngjarjet, vetë realiteti prodhon histori.

Gjon Boriçi: Prodhon histori, por siç e shikoni historia e shekullit të 21 është një histori që është duke u shkruar ende, sepse akoma nuk ka përfunduar sepse akoma nuk janë strukturuar gjërat, dhe nuk kemi një rend të përcaktuar. Tani kemi shumë aktorë, nuk kemi vetëm SHBA dhe BE-në, por kemi një konglomerat shtetesh, duke fillur nga Kina, Rusia, shtetet e Afrikës…

CMG: Por edhe India, Indonezia dhe gjithashtu në Amerikën Latine Brazili..

Gjon Boriçi: Po, të gjithë. Janë pjesë e një procesi të madh për të patur vendin e tyre në të ashtuquajturin “rend i ri botëror” në ndërtim e sipër.A do të quhet globalizimi vula e rendit të ri botëror ? Mendoj se vetë koha po e tregon se jemi ende shumë herët për ta thënë dhe për ta saktësuar një gjë të tillë.

Foto nga VCG

CMG: Ndoshta është një sprovë e vetë globalizimit, që është një ndër termat më popullorë e më të përdorur në të gjitha tryezat dhe agjendat, por si po funksionon realisht? A mund të themi se vetë globalizimi është pjesë e rendit të ri botëror?

Gjon Boriçi: Gjithmonë bota kur ka qenë shumë interaktive, kur njerëzimi i ka kapërcyer limitet e veta, ka patur një katastrofë. Ndaj të gjitha shoqëritë jetojnë me ndjenjën e pasigurisë, e cila është mosdija, e panjohura. Duke qenë kështu njerëzit kanë frikë të hedhin hapa.

Më pare më pyetët sa ka ndikuar pandemia. Sigurisht që ka ndikuar shumë. Vetë kjo ndërlidhje e njerëzimit, sepse sot bota është shumë e vogël sepse çdo cep i saj është më shumë se sa i arritshëm. Kjo ka sjellë dhe pasigurinë e madhe. Të mos harrojmë se dhe katastrofa shëndetësore që ndodhi në vitin 2020-2021 dhe ende nuk ka mbaruar.

CMG: OBSH njoftoi para pak ditësh se pandemia Covid 19 nuk ka përfunduar dhe nuk duhet të ulim vigjilencën sepse mund të përballemi me variante të reja të virusit.

Gjon Boriçi: Gjithmonë katastrofat bëjnë pjesë në domenin e pasigurisë dhe jo të rrezikut.

CMG: Më pas krijohet vetvetiu shprehja “para dhe pas pandemisë”, siç është dhe “para dhe pas luftës”

Gjon Boriçi: Njerëzimi ka kaluar dhe pandemi të tjera që kanë shkaktuar viktima të mëdha. Sot shkenca ka ecur shumë përpara, nëse e krahasojmë me para 500 vjetësh kur ra murtaja.

CMG: Jemi vërtet me fat për sa i përket vaksinave dhe ilaçeve kuruese të Covid 19.

Gjon Boriçi: Po, patjetër.

CMG: Duke qenë se jetojmë në Europë, shumë analistë janë shprehur se Europa në tre dekadat e fundit nuk arriti të përmbushë dhe të realizojë strategjitë gjeopolitike dhe ideologjike sipas synimeve të etërve që ajo të bëhej kontinent I shteteve të bashkuara europiane. Shqipëria është e interesuar drejtpërdrejt për këtë dhe jemi duke pritur anëtarësimin në BE. Nga ana tjetër kryeministri shqiptar ka kritikuar zvarritjen dhe burokratizimin e këtij procesi. Si mendoni mospërmbushja e këtyre strategjive tregon se Europa është dobësuar dhe ka nevojë për rendin e vet?

Gjon Boriçi: Një shprehje thotë “Më jep atë çfarë dua dhe do të kesh atë çfarë do”. Në rastin konkret ësht e thjeshtë të themi se Europa është në rënie. Nuk më duket, por ka probleme sepse Europa ka prodhuar gjithmonë histori. Europa nuk është një kontinent i ri siç është SHBA që banorët ngado që mund ta kenë origjinën, kur shkojnë atje janë amerikanë. Ndërsa në Europë nëse një anglez shkon në Gjermani nuk do të quhet gjerman, e kështu me radhë. Kjo ndodh sepse Europa ka prodhuar gjithmonë shumë histori. Pa diskutim që është pjesë e këtij ngërçi të madh dhe e kësaj vështirësie të madhe për të krijuar një shtet të centralizuar dhe unitar.

Ka një përpjekje të madhe për të bërë bashkimin financiar të Europës dhe janë 19 shtete që përdorin monedhën euro, i cili është një hap i madh përpara për të tejkaluar gjithë ato probleme. Të mos harrojmë që deri në vitin 1945 Europa ka qenë qendër e të gjitha katastrofave më të mëdha shëndetësore, politike dhe ushtarake që ka kaluar njerëzimi.

Hapi i madh që Europa ka bërë këto 75 vitet e fundit ka treguar një pjekuri të jashtëzakonëshme qoftë të etërve themelues të Bashkimit Europian, por dhe të politikanëve të tjerë. BE është një institucion fitimprurës dhe nuk është një organizatë joqeveritare me rregulla të mirëpërcaktuara. Të jesh pjesë e kësaj organizate do të thotë që ti të zbatosh të gjitha rregullat e saj të detyrueshme për çdo shtet anëtar, jo anëtar dhe ata që aspirojnë të bëhen.

Në vitin 2016 kur u bë referendumi në Britaninë e Madhe për të dale nga BE dhe sa shumë u zvarrit procesi i daljes për të cilin iu deshën 4 vjet. Të gjitha këto e bëjnë Europën dhe të sigurtë dhe komplekse dhe vulnerabël ndaj sfidave të sigurisë. Të mos harrojmë që Europa është fqinj me konfliktin që po ndodh në Ukrainë, por është dhe fqinj me Lindjen e Mesme që ka qenë gjithmonë një rajon tej mase i trazuar dhe ka sjellë jo pak problematika në kontinentin europian dhe jo vetëm aty.

CMG: Vendi i Kinës në dizenjimin e rendit të ri botëror. Më 30 mars ministri i Jashtëm rus Sergej Lavrov iu drejtua kolegut të tij kinez Wang Yi, duke theksuar se si në një fazë veçanërisht delikate të historisë së marrëdhënieve ndërkombëtare, Rusia ishte gati - së bashku me Kinën dhe vende të tjera - për të promovuar "një rend botëror multipolar, të drejtë dhe demokratik".

Gjon Boriçi: Kjo është një deklaratë e fortë, e madhe e ministrit të jashtëm rus dhe do të ishte mirë që të thonte nëse me “rendin e ri” nënkupton që të spostonte nga lidershipi perëndimin, SHBA dhe të ndërtonte një rend me disa shtete të tjerë që të menaxhonte pjesën tjetër të botës? Apo nënkupton strukturimin e rendit aktual ekzistues, duke qenë pjesë e tij, apo duke e sfiduar atë ? Kjo mbetet ende për t’u parë.

CMG: Le të ndalemi tek qëndrimi i Kinës, që e kemi trajtuar dhe me analistin Aleksandër Çipa në “Analizë”, ku kemi folur për qëndrimin e Kinës neutral dhe nxitës të paqes dhe të qetësimit të situatës në konfliktin në Ukrainë.

Gjon Boriçi: Patjetër! Kina është një vend që ka një eksperiencë të hidhur gjatë shekujve. Të mos harrojmë se që nga viti 1978 e deri tani është shteti që ka patur rritjen më të jashtëzakonshme ekonomike. Kjo ka sjellë që një klasë politike e përgjegjëshme, siç ishte ajo e fundit të viteve ’70 la një trashëgimi shumë të mirë përsa i përket përshtatjes së një vendi gjigant me rendin që ishte ndërtuar dhe në aleancën logjike të të bërit biznes me perëndimin.

Do të ishte jologjike që Kina me popullsinë gjigante që ka, me gjeopolitikën e saj të mos ishte në pesëshen e parë të vendeve të botës, përsa i përket ekonomisë. Sigurisht që ekziston ajo që në histori dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare e quajmë “kurthi i Tuqiditit”. Kjo ndodh kur kemi një përplasje të fuqishme jo vetëm ekonomike, por fatkeqësisht dhe ushtarake mes një fuqie ekzistuese dhe fuqisë në rritje. Dikur në Greqinë lashtë kur ndodhi përplasja midis Athinës, që ishte një fuqi e madhe ekzistuese dhe Spartës, që ishte një fuqi në rritje. Nuk u morën vesh me njera-tjetrën dhe bënë një luftë katastrofike, e cila shkaktoi shumë tragjedi si dhe fillimin e rënies së civilizimit grek, sepse u dobësuan ekonomikisht, por dhe politikisht.

Prandaj duhet patur kujdes në fuqinë ekzistuese siç është SHBA dhe fuqinë në rritje, siç është Kina, në mënyrë që liderët e tyre duhet të dinë të shmangin këtë kurth, i cili çon në katastrofa, sidomos kur bëhet fjalë për ekonomitë më të mëdha të globit.

CMG: Autoritetet e larta kineze së fundmi kanë bërë thirrje që të mos bihet në mentalitetin e Luftës së Ftohtë, që krijohet dhe prodhohet nga konflikti aktual Ukrainë-Rusi. Cili është mendimi juaj lidhur me këto situata politike ?

Gjon Boriçi: Thjesht strukturojnë marrëdhëniet ndërkombëtare të asaj kohe, por të mos harrojmë që atëhere ishte një botë me dy pole, SHBA dhe Bashkimi Sovjetik. Gjithashtu ishin dy ideologji të ndryshme, të cilat përplaseshin me njera-tjetrën. Ishte një luftë ekonomike, inteligjente. Fatmirësisht nuk ishte ushtarake në shkallë të gjerë, por vende të dyta dhe të treta shërbyen si “mish për top” si në vendet e Amerikës Latine, të Afrikës, në luftën për supremaci të superfuqive.

Nga eksperienca historike është treguar qartë se ka fituar në një konflikt të tillë kush ka patur ekonominë më të qëndrueshme.Në rastin konkret ka një dallim. Kina e ka përkrahur ideologjinë e kapitalizmit, por me karakteristika kineze, pa hequr dorë nga socializmi. Qysh nga viti 2001 kur Kina u bë pjesë e Organizatës Botërore të Tregtisë si dhe është pjesë e iniciativave të shumta rajonale dhe globale sa i përket ekonomisë.

Duhet gjetur gjuha e përbashkët, logjike që të mos ketë të humbur, por të gjitha palët të jenë të kënaqura.

Lufta e Ftohtë është një eksperiencë e mirë për të kuptuar se si duhen shmangur goditjen që mund të japin njera palë ndaj palës tjetër dhe anasjelltas. Problemi qëndron se kemi një sistem ndërkombëtar ekzistues që është sistemi perëndimor dhe për momentin është sistemi më i konsoliduar dhe më i fuqishëm ekonomik dhe ushtarak dhe ky sistem duhet sfiduar, duhet bashkëpunuar me të, apo duhet të jesh pjesë e këtij sistemi?

Kjo është dilema e madhe që hasin shtetet. A ka aftësi Kina, Rusia ose vendet e BRICS, të ndërtojnë dhe të zëvendësojnë këtë rend ekonomik dhe politik? Kjo ngelet për t’u parë në të ardhmen.

CMG: Cilat janë sfidat aktuale për krijimin e një rendi të ri botëror?

Gjon Boriçi: Tani bota është e përqëndruar te konflikti në Ukrainë, i cili ka krijuar jo pak probleme. Është problemi i urisë, i rritjes së çmimeve, inflacionit galopant që ka përfshirë botën, zinxhiri i furnizmit. Kjo ndodh sepse Rusia dhe Ukraina ishin pjesë e këtij biznesi ekonomik që ekzistonte në botë. Siç e shikoni prishja e një hallke të këtij zinxhiri krijon probleme kaq të mëdha, që liderët e kanë të vështirë të merren vesh për zgjidhjen e tyre.

Gjithçka varet nga aftësia e liderëve për të menaxhuar situatën si dhe për të llogaritur se ku të çojnë konflikte të tilla, sidomos ato ushtarake që shkaktojnë katastrofa. Kemi 15 vjet që ka shumë probleme, që nga viti 2008 që bota po kalon problem pas problemi.

Intervistoi Eda Merepeza