Historia globale e pandemive

Kambana e vdekjes së perandorisë

Në veprën e tij të njohur "Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies", antropologu dhe profesor i gjeografisë në Universitetin e Kalifornisë në Los Anxhelos, Jared Diamond, vë në dukje një fakt të rëndësishëm: megjithëse mikrobet dhe viruset kanë ekzistuar më gjatë se njeriu në Tokë, vetëm deri rreth viteve 1600 para erës sonë, lia filloi të përhapte si e para epidemi që njihet nga njerëzimi. Kjo ishte rrjedhojë e jetës bujqësore në vendbanime të ngulitura. Në krahasim me jetën endacake të gjuetisë, jeta në vendbanime të ngulitura shoqërohet me dendësimin e popullsisë në njësi sipërfaqeje, gjë që rrit dukshëm mundësinë e përhapjes së viruseve e mikrobeve midis njerëzve. Kur prodhimi bujqësor u grumbullua në njëfarë përmase, u dukën edhe qytetet, ku përqendrohen konsumatorët e bujqësisë. Në krahasim me fshatin, dendësia e popullsisë në qytet pati ngritje të madhe dhe qytetarët kishin nevojë të kontaktonin shpesh me banorët e rajoneve të tjera për shkëmbimin e mallrave të jetesës dhe të zhvillonin tregti. Kështu, mikrobet dhe viruset u përhapën në sferë më të gjerë dhe më dendur. Në fund nisi të shpërthejë pandemia.

Antropologu dhe profesor i gjeografisë në Universitetin e Kalifornisë në Los Anxhelos, Jared Diamond

Shënimet për shpërthimin e epidemisë vdekjeprurëse në periudhën e Egjiptit të Lashtë (afro 4 000-5 000 para erës sonë) ekzistojnë edhe sot. Në Dhiatën e Vjetër, fjala "murtajë" del 65 herë, ndërsa "epidemi" 47 herë.

Në periudhën e qytet-shteteve, qytetërimi i Mesdheut ishte "sakrifica" e parë e pandemisë. Në vitin 431 para erës sonë, shpërtheu Lufta e Peloponezit midis Athinës dhe Spartës. Për t'i bërë ballë Spartës me ushtri të fortë tokësore, komandanti athinas Perikli i shpërnguli banorët në Akropolin me mure të forta dhe ruajti lidhjen me jashtë vetëm nëpërmjet portit të Pireut. Një numër i madh fshatarësh që u shpërngulën me nxitim në qytet, nuk mund të gjenin banesa të përshtatshme, ndërkohë që burimet e kufizuara ujore dhe objektet e shëndetit publik u mbingarkuan si pasojë e shtimit të befasishëm të banorëve. Me këtë rast, skrubtifoja nga Afrika Lindore u soll në portin e Pireut nëpërmjet morrave në anijet e flotës së Athinës dhe u përhap shumë shpejt në Akropol. Brenda vetëm një viti, 100 mijë athinas, përfshirë Perikliun, vdiqën nga kjo sëmundje, afro 1/4 e popullsisë së Athinës. Qysh atëherë, ky qytet-shtet i shkëlqyer dikur i dha lamtumirën epokës së artë. Ai jo vetëm humbi luftën, por nuk mund të kthehej më në kulmin e lulëzimit.

Murtaja e Athinës është pandemia e parë e botës perëndimore e shënuar në dokumente historike. Në librin e tij "Historia e Luftës së Peloponezit", i mbijetuari i kësaj murtaje Tuqididi shënoi trazirat në Athinë me ardhjen e fatkeqësisë dhe përmendi gjithashtu se djegia e kufomave në mënyrë të përqendruar mund të ishte metoda efikase për frenimin e përhapjes së epidemisë.

Por tragjedia u përsërit në epokën e Romës. Në vitin 165, në trupat romake që rrethuan Seleukinë shpërtheu për herë të parë lia epidemike. Me zhvendosjen e trupave, virusi u soll shumë shpejt në thelbin e pushtetit të Perandorisë Romake dhe shpërtheu herë pas here në 15 vjetët e mëvonshëm. Kjo murtajë, që u quajt Antonine, sepse ndodhi gjatë Dinastisë Antonine, vrau një perandor dhe 5-10 milionë civilë e ushtarakë dhe, si pasojë, legjionet romake humbën pothuajse të gjitha forcat luftuese. Në shekullin e 3-të, Murtaja e Ciprianit, e shkaktuar nga virusi i fruthit, e çoi në kulm krizën e pushtimit të Perandorisë Romake dhe paralajmëroi ndarjen e saj.

Sipas historianit William H. McNeill, deri në fund të shekullit të 3-të, rastet pandemike në rajonin e Mesdheut nuk iu ndanë modelit të "qarkullimit të brendshëm": virusi i lisë dhe ai i fruthit janë patogjenet origjinale të bregut jugor të Mesdheut. Ato u shfaqën së pari në tufat e bagëtive në Afrikën Veriore dhe pastaj u përhapën në mes të konsumatorëve të mishit të gjedhit në Evropë dhe u shndërruan në pandemi në qytete kryesore. Përhapja e secilit virus të ri mund të ndante nga jeta qindra mijë forca të reja pune dhe kështu ra kambana e vdekjes për Perandorinë Romake.

Pas "Murtajës së zezë" të fundit në Mesdhe në mes të shekullit të 8-të, kjo epidemi e ashpër u zhduk në Evropë për afro gjashtë qind vjet. Për këtë, McNiell shpjegon: "Rënia e Perandorisë Romake Lindore (Bizantit) shpërbëri strukturën e popullsisë dhe të shoqërisë, që ishte në favor të përhapjes së viruseve dhe të mikrobeve. Ngritja e Perandorisë Arabe ndërpreu në fakt kanalin e përhapjes së Yersinia pestis-it (bakterit që shkakton murtajën) nëpërmjet Rrugës së Mëndafshit drejt Perëndimit. Por në shekullin e 13-të, me ekspeditën e Perandorisë Mongole në Perëndim, 'Murtaja e zezë' u kthye përsëri në Evropë. Kësaj here, ajo kishte një emër që njihet më mirë: 'Vdekja e zezë'".

Piktura "Fitorja e Vdekjes" e Bruegel Pieter (shekulli i 16-të) përshkroi pamjen e tmerrshme të përhapjes së "Vdekjes së Zezë" në Evropë

Nga viti 1347 deri më 1352, "Vdekja e zezë" vrau 20-30 milionë evropianë, afro 1/4 e popullsisë së këtij kontinenti. Gjatë mbi 400 vjetëve të mëvonshëm, shpërthyen të paktën 21 epidemi të tilla në Evropë e në Afrikën Veriore, të cilat u quajtën "Pandemia e dytë". Gjatë tërë shekullit të 14-të, vdiqën 125 milionë veta në mbarë botën dhe numri i popullsisë u kthye në nivelin e vitit 1347 deri në fillim të shekullit të 17-të.

Gjatë "Pandemisë së dytë", vendet e Evropës Perëndimore vendosën me radhë bllokimin e detyrueshëm të zonave të prekura, si dhe sistemin e statistikave të përditshme të numrit të të prekurve të rinj. Në kufirin midis Austrisë dhe Perandorisë Osmane u krijua një "vijë karantine", dhe çdo njeri a mall nga Lindja në Perëndim duhet të karantinohej rreth kësaj vije për 21 ditë.