Kur e pyet një piktor së çfarë është piktura mendoj që ai që bën pyetjen i duket një pyetje e thjeshtë, ndërkohë që ai që përgjigjet i duket përgjigjia më e vështirë që mund t’i bëhet. Edhe kjo mendohet që duhej të jetë e çdo lloj profesioni, se duke qenë brenda nuk të shkon mendja të dalësh jashtë dhe ta shohësh nga sipër se çfarë është piktura. Po unë e kam bërë këtë, kam dalë jashtë pikturës. Shpesh herë kur kam qenë në studio vetëm, qoftë edhe momente kur kam qenë nostalgjik, moment kur kam qenë i gëzuar, kur ka ecur piktura, por më tepër kur kam qenë i hidhëruar i kam thënë vetes: ore pse pikturon ti? Kujt i duhet piktura jote? Po jo e jotja, kujt i duhet piktura e piktorit? Shumë veta e kanë konsideruar që piktura i shërben edukimit të masave etj etj. Këto janë gjëra populiste që funksionojnë, por nga pikëpamja e thellë ka bërë të mendojë që piktura bëhet sepse është mungesë e madhe, përshembull: nëqoftëse ne do të kishim fotografinë edhe filmin nuk e di a do të kishte nevojë për pikturë sepse është gjithë historia e njerëzimit do të ishte komplet ndryshe. Ti do të kishe një fotografi të Evës, një fotografi të Adamit do të kishim të filmuar takimin e tyre. Në mënyrë metaforike ne themi gjarpri që ja dha mollën Evës, por po ta kishim filmin e asaj kohe do të shihnim se kush ja ka dhënë mollën dhe a i ka dhënë mollën apo ndonjë frut apo një gjë tjetër që ajo “të bjerë në mëkatin e madh”, siç e trajtojnë shkrimet. Ose bie fjala ne do të shikonim në shpellat e Laskos apo Altamirës sesi primitivët vizatonin ato vizatimet e mrekullueshme që në një farë kuptimi janë më të bukura se ç’i ka bërë Pikaso më vonë, edhe ne mbas Pikasos.
Ose po të shikonim Mesopotaminë do të shikonim sesi dy vëllezërit Enki dhe Engili krijuan njeriun, e përmbyti njeriun etj etj domethënë ne do të kishim tjetër pamje. Do të kishim Jul Çezarin, Napolonin domethënë ne të gjithë këto figura neve do të kishim pamjen e tyre. Edhe them do të kishte nevojë përshembull që në Francë o të dilte një Lui David që do të pikturonte Napoleonin, nëse do të kishte fotografinë? Besoj që jo. Ndoshta mund ta kem gabim, por unë them mendimin tim. Në ato momente të depresionit të shpirtit si me thënë piktura pastaj lind si bedel, zëvendëson këto menjëherë. Në fillim ka qenë një servil i tyre sepse ka bërë sipas kodeve, ka bërë faronët e Egjiptit, ka bërë carët e Mesopotamisë, ka bërë mbretërit e Inkasve, të Majave, të Astekëve etj etj. Me një fjalë ka pikturuar të gjithë këta udhëheqës të lavdishëm që kanë ndërtuar historinë e botës, që kanë qenë diktatorë e kriminelë njëkohësisht sepse e kanë ndërtuar të gjithë këtë histori që ne kemi dhe ne jemi mësuar dhe themi po kështu duhet të jetë historia me gjak. Domethënë po të ishte përdorur fotografia dhe filmi, piktura besoj se nuk do të ekzistonte ose do të shkonte në pozicionin e saj të vërtetë. Ashtu siç ndodhi përshembull në fillim të shekullit të 20-të dhe një çik më përpara, kur piktori në vetvete ishte institucion.
Piktura shërbeu si një rontgenografi e shpirtit të artistit, si një skaner i shpirtit të artistit dhe mori pastaj firmën e artistit dhe nuk u bë më servil i pushtetit. Kush donte edhe bënte, por në mënyrë personale. Pastaj plasën të gjithë këto rryma me impresionizmin, postinpresionizmi, kubizmi, fovizmi etj etj. Piktori pastaj u bë institucion dhe në këtë kuptim ja vlejti piktura dhe kjo mua më ka qetësuar.
Mirëpo pas pyetjes së parë fillon edhe pyetja tjetër: them neve po ndërtojmë një shoqëri perfekte. Shoqërinë perfekte e ndërtojnë gjithnjë njerëzit të cilët vijnë për t’i dhënë një shtysë njerëzimit siç kanë qenë Buda, Krishti e Muhamedi, por është shumë interesantë pasi ata kurrë nuk flasin për pikturën. Ata nuk flasin as për muzikën, as për letërsinë, as për dansin, për asgjë nuk flasin. Arti në një shoqëri perfekte që ata kanë ndërtuar, sipas teorisë së tyre, sipas shkrimeve që kanë nomatisur gjithë botën sepse janë personazhe shumë të fuqishëm, arti dhe piktura nuk ekziston fare. Kjo është shumë e çuditshme, më ka bërë shumë përshtypje, sepse piktura ka shërbyer deri në një farë kohe si bendel dhe vjen momenti kur fjala është shumë e fuqishme, fjala i bën të gjitha, fjala është totali, ai që thotë fjala ishte e para. Pastaj thonë që fjala ishte e fundit.
Të gjitha këto, piktura, shkenca, filozofia, qoftë edhe feja dikur kanë qenë simbol, një gjë, u ndanë në tre katër pjesë, por tani kanë filluar që të bashkohen me njëra tjetrën dhe ajo që do të jetë në qendër të tyre është fjala dhe them që me këto arritje të jashtëzakonshme që bën parapsikologjia, fizika kuantike, këto do të zëvendësojnë Zotin dhe piktura nuk ka vend më atje. Po të shohësh kozmonautët që shkojnë jashtë, apo kozmonautët që pretendojnë se janë bijtë e qiellit që kanë ardhur këtu, nuk kanë asnjë pikturë në anijen kozmike. Nuk kanë nevojë për të më. Kur shkenca shkon në maksimumin e vet, kur ai që quhet mister del nga terri domethënë njeriu nuk ka më nevojë për artin, nuk ka nevojë më për këtë lloj paterice. Kjo është në momentin kur ti ke mugesë. Mbasi mbaron kjo mungesë dhe ti e zëvendëson atë maksimalisht me fjalën them që nuk ka nevojë për art.
Kanë një shprehje të madhe arabët: kur fjala ju dha nga Perëndia njerëzve, shtatë gërma të kësaj dhënieje të këtij alfabeti që ju dha ranë poshtë tavolinës, humbën dhe njeriu kërkon se s’ka ku t’i gjejë. Atëhere ti je tamam si një letër ku mungon e ti ke gropa. Janë shtatë gërma që të mungojnë gjithë kohës. Piktori i zëvendëson më shtatë ngjyra: atje ku mungojnë këto i bën me të kuqe, me të verdhë, me blu, me violetë etj etj. Muzikantët i bëjnë me do, me re, fa, sol etj etj. Domethënë të gjithë zëvendësojnë. Në momentin kur të gjenden këto shatë gërma ti do të heqësh të kuqen, do vësh gërmën që mungonte, muzikanti do heqë do-në dhe të dyja letrat e të dyve do të jenë njësoj, domethën fjala do të jetë totali. Do të jetë ajo që Perëndia ia dha njeriut. Unë po e mar në mënyrë metaforike, nuk është e tillë, por në këtë kuptim unë them: kur Perëndia i jepet njeriut do të thotë që imazhi i tij përcillet tek njeriu ose po e them ndryshe: kur absolute ja jep këtij që nuk është absolut, që është difektoz dhe i jep atë ADN e tij perfekte, pa humbjen e shtatë gërmave, atëhere ky transmeton fjalën dhe nuk ke më nevojë ta zëvendësosh këtë gjë.
Ne punojmë me gati 5, 6 përqind të trurit, pjesën më të madhe të trurit nuk e përdorim fare dhe prapë na duket vetja madhështorë, njerëzit më të mëdhenj të Universit, qënia më e lartë. Arti pastaj vjen si një refleksion i një bote të brendshme sepse njeriu pretendon që kjo ena e madhe që quhet trup është e mbushur me një lendë që quhet shpirt dhe shpirti ka nevojë të ushqehet ose ka nevojë të demostrohet, se ti shpirtin nuk e tregon dot. Ti mund t’i thuash dikujt të dua po mund të jesh një nga gënjeshtarët më të mëdhenj, mund të jesh një nga hipokritët më të mëdhenj. Ajo demostrohet në mënyrë fare të ndryshme, në këtë mënyrë edhe arti është pasqyrimi më i mirë i shpirtit difektoz, ku shpirti nuk është perfekt. Ai është pasqyrimi më i mirë: ti e përkthen në muzikë, në pikturë, në skulpturë, në kinematografi, në valle, në heshtje, e përkthen në të gjitha mënyrat sepse je i paplotësuar dhe nëqoftëse momenti vjen kur ti e plotëson këtë gjë ti s’ke nevojë sepse fjala po dhe jo do të mari fuqinë e saj maksimale, që nuk e ka sot.
Ka shumë piktorë që thonë piktor i angazhuar, piktor emergjent, kontemporan, më fal po mua më duken dokrra të gjitha këto. Shpirti i artistit, një artist i formuar, kur shkon si turist në një qytet ka ca tabela, semaforë, ka disa harta, ajo të orienton që duhet të kalosh këtej, rruga e artit kontemporan është këtu, rruga e artistëve emergjentë është këtej me një fjalë ndahet në thela, në llokma i gjithë qyteti ose harta e artit ndahet kështu.
Artisti mendoj që është i lirë, është si zog, i sheh nga sipër, as i duhen fare tabelat që janë poshtë. Ato janë për turistët që vijnë e fotografojnë qytetin, fotografojnë artin, muzetë. Ti i ke parë kur hyjnë atje thonë: ku është arti inpresionist? Ku është arti egjitian? Në thelb krijimi nuk ka lidhje fare. Impresionizmi, postinpresionizmi, kubizmi, rilindja italiane, arti bizantin etj etj janë semaforë, janë për të ndarë kapitujt e librave që ti ta memorizosh.
Nëse artisti si pikturën e shpellave, si pikturën e Pikasos e quan një gjë, është akti i krijimit dhe akti i krijimit nuk kuptohet, asnjë njeri nuk e kupton dhe aty janë të gjitha njësoj. Të gjitha këto shprehje janë kot, nuk ekzistojnë fare dhe po ta thuash arti kontemporan, por ç’do të thotë kontemporan? Domethënë i sotshëm. Po i sotshëm është edhe nesër. Domethënë kjo e sotshmja është kthyer pasnesër, ndërsa nesër quhet art kontemporan. Atëhere nuk zë vend arti kontemporan sepse është arti i sotshëm. Unë e kuptoj çfarë do të thotë, por po e virusoj që ta sëmur këtë lloj shprehje kështu që në këtë kuptim për mua këto nuk ekzistojnë fare.
Sigurisht kur ti bën historinë e artit, kur ia shpjegoj studentëve sepse do t’u mësoj që Van Gogu është postimpresionist, ose them Leonardo Da Vinçi, them rilindja e lartë italiane bën asosacione për të kuptuar se nga cili vend i kam marrë dhe e kam hequr këtë figurë dhe ja kam prezantuar atyre, por kur vjen problemi i krijimit për mua është njësoj. Aktin e krijimit e kam po njësoj si gjithë mjeshtrat e mëdhenj të botës. Arti i krijimit është po e njëjta gjë, është tjetër gjë vlera. Nëqoftëse tik e një vlerë të madhe apo të ulët kjo është tjetër gjë.
Kur dal nga shtëpia në mëngjes i them time shoqeje ika dhe më përcjell. Hap derën e nënës 91-një vjeçe, i them po iki. Ku po shkon, pyet. Në punë, i them. Shprehje e mrekullueshme. Domethënë unë që kam kaluar 40 vjet në studio, ku njerëzit kanë folur që artisti është i frymëzuar, sot s’jam i frymëzuar, s’punoj dot se s’kam frymëzim, po pres frymëzimin të më vijë. Unë e kam frymëzimin në 12.00 të natës. Unë s’kam frymëzim fare. Unë vij në punë. Zgjohem në mëngjes bëj punët që kam për të bërë, vij këtu në studio në orën 8 e gjysmë dhe unë vij në ujërat e barkut të nënës pikturë, filloj edhe ushqehem atje. Këtu mund të rri, të ulem, të pi kafe, mund të dëgjoj ndonjë intervistë, të dëgjoj muzikë domethënë sa të filloj të ambjentohem që edhe studio të më pranoj të më “thotë”: erdhe ti se ke 12 orë pa ardhur?!
Frymëzimi vjen vetë kur vjen, mund të ketë raste që vjen si cunam, por herë pas here vjen si pika, pikon, pikon, sa të fillojë stuhia me pika, rrallë here ajo mund të vijë e tërbuar. Në një eksperiencë kaq të madhe kam disa paradhoma të miat personale. Unë zakonisht zgjohem në orën pesë të mëngjesit. Pesë deri në gjashtë unë rri mendoj çfarë do të bëj, si do t’i bëj pikturat, atë që e lashë si e lashë e kështu me radhë, pastaj çohem vrap sepse atë që më vjen si në ëndërr nuk e përballoj dot. Çohem dhe ajo më zhduket, si mbas këngës së parë të mëngjesit, si fantazma e mbretit Hamlet dhe hyj në zonën konkrete, por planin e kam të përgatitur, e di se çfarë do të bëj. Ka momente që e kam gati dhe vij këtu dhe e nis direkt, ka momente pastaj që e mar veten dalëngadalë.
Të paktën ai dhjetë orëshi që filloj të punoj është në gjendje të mrekullueshme. Po them edhe një shprehje që ja them studentëve çdo vit: shkoni nëpër kafene, rrini në kafene mbasi pikturoni në shkollë, merni leksionet, pasi keni nevojë edhe të rrini me njëri- tjetrin, por mos e teproni. Sepse frymëzimi është tekanjoz, kalon aty dhe thotë këta po rrikan po pikan kafe, kështu që po shkoj tek Gazi që po mundohet atje sipër në katin e shtatë. Me një fjalë ajo vjen, kaq është e gjitha. Sigurisht ka edhe momente, por unë e kam punë dhe frymëzimi është brenda punës.
Sigurisht kjo ka nisur që në momentet e para kur isha në lice. Liceu mua më dha tjetër drejtim se të fillosh të ulesh atje dhe të fillosh të pikturosh syrin origjinal të Davidit, kopjen origjinale të Davidit dhe dalëngadalë fillon e kërkon gjëra. Pastaj duke u takuar me shokë e miq fillon të dalë në sipërfaqe ajo pjesa jote, kurioziteti yt, ajo dëshira jote që ke për të ushqyer edhe veten tënde.
Një nga goditjet e forta ka qenë takimi me Petro Zhejin, e kam pasur babain tim shpirtëror. Ai ma dha sinjalin e parë që përveç kësaj gjuhe horizontale, gjuhës që njerëzit flasin, takohen, merren vesh me njëri- tjetrin, është edhe një gjuhë tjetër, që është gjuha arketipale, që Petro e identifikonte me shqipen, sepse simboli është gjuhë në vetvete. Është një gjuhë multivalente domethënë nuk është shkak- pasojë. Është normale gjuha përdoret edhe ashtu, e ka funksionin e saj që njerëzit të meren vesh me njeri- tjetrin, e ka afshin e vet prej skllavi. Njerëzit e përdorin gjuhën si skllav, ka interes dhe e thotë ndërkohë që ai tjetri e pason të thënën. Gjuha simbolike është e thellë. Nëqoftëse i vendos një figurë, ajo figura mund të jëtë gjithçka, nuk mund të jetë një gjë.
Pastaj dalëngadalë fillova të joshesha edhe nga simbolet. Domethënë biblioteka ime është e mbushur me libra, të cilat flasin me simbole dhe kjo është kur njeriu mësohet me këtë mace shtëpie dhe unë e kisha si mace shtëpie, e merrja e përkëdhelja, ajo më gërhiste. Isha i mësuar me të. Më joshte e më fundoste sepse ishte si gropë thithëse dhe pastaj unë dalëngadalë fillova që të isha edhe shpikësi i saj. Fillova të ndërtoj edhe simbolet e mia dhe dalengadalë si lagështirë hyn edhe në pikturë.
Plus asaj në ato vite kur formohesh, unë kisha njohuri shumë të madhe për mitet shqiptare, legjendat, tregimet shqiptare, por për të bërë një lloj relacioni se ku zënë vend në botë, unë njihja edhe mitologjinë e romakëve, të Mesopotamisë, kineze, meksikane. Nuk them se jam një njohës i përsosur, por njihja aq sa doja dhe fillova të kuptoja që kjo ëhstë një gjuhë e përbotshme, e kanë të gjithë. Ore kur e do një gjë e do, është e kotë ta gjykosh se pse e do. Ishte si dashuri e parë se tani jam mësuar, jam martuar me to, s’kam çfarë bëj.
Tani simbolet hyjnë e dalin në pikturën time. Janë disa ekspozita të fundit që bëra që e ula, e frenova pak portretin e simbolit, sepse doja të shkoja pak më direkt tek njerëzit. Kur ndërtova ekspozitën e fundit “Viti Zero” apo “Abel” që ishte me viktimat e Kosovës, apo “Noe” që trajtova përmbytjet e Shqipërisë, apo “Edhe yjet rrinë e vështrojnë” që e bëra për lypsat, apo “Dhoma e hapave të mbytura” që meresha me lëvizjen tektonike personale, unë e ula pak pjesën e simboleve. Sepse doja të isha kronikan, doja t’u tregoja njerëzve dhe një vizitor që vinte në ekspozitë nuk e kishte më atë dilemën e pare, që kur shihte një sargofag ai më pyeste: O Gazo, po kjo çfarë është? Dhe unë i provokoja, po çfarë është për ty?
Ai i binte në dhjetëshe, është shumë i kulturuar publiku, është interesant, por unë doja që të shkoja përtej dhe me atë nuk doja të tregoja një sargofag egjiptian, por doja të bëja hibernimin, sesi njeriu ringjallet. Tek këto ekspozita unë e ula këtë lloj fjalori dhe përdora një fjalor më direkt. Nuk bëra vërtet Noe-n biblik, por bëra përmbytjet në Shqipëri, që është një Noe që troket çdo vit tek porta. Unë vërtet nuk bëra masakrën e Kosovës, po i vura të gjithë me numra, ia hoqa emrat për të treguar që krijimi e zhduk emrin, të vë numër. Domethënë statistikë, siç je në supermarket. Në këtë mënyrë, ngjarja që unë ndërtova ishte simbol më vete. Ndërsa në vetvete ajo ishte një raport direkt me natyrën.
Unë bie në gjumë me imzhet, me planet e mia se çfarë do të bëj, i mbaj shënim se kam filluar edhe të harroj se janë shumë. Kur zgjohem çohem me projektin e rradhës. Më ka ndodhur dhe konkretisht që kam imagjinuar një pikturë, kam ardhur në studio dhe e kam bërë. Unë e di shumë mirë që gjumi i orës tre deri në katër është më i tmerrshmi. Ai është momenti kur toka dhe qielli shkarkojnë si bila elektrike dhe njeriu në këto momente është as në qiell as në tokë dhe ato janë ëndrra që notojnë në gri, janë më të fuqishmet dhe më profetiket.
Unë sigurisht nuk varem shumë nga ëndrrat sepse jam edhe konkret, por edhe ka ndodhur që vërtet të më shfaqet një imazh dhe ta pikturoj. Unë mund të jem duke biseduar me një mikun tim dhe i them më fal a mund të iki tani, ndërpres bisedën dhe iki. Nuk është se më ndodh shpesh. Ndodh rrallë, por ndodh.
Sigurisht piktura është qejf, por është edhe mundim i madh, të kuptohemi. Se njerëzit thonë: çfarë është ky mo, piktor?! Këta bëjnë qejf, shkollë arti, por kjo nuk është e vërtetë fare. Atje shqyhesh se të shqyhet shpirti nga të gjitha anët, të përplasesh nga një mur tek tjetri si i dehur. Kur del është tjetër gjë, shijon duartrokitjet, përshëndetjet e njerëzve, por është shumë e mundimshme. Është bukur kur ti nuk e di se çfarë ndodh.
Unë nuk pikturoj me një plan të caktuar, që ta vizatoj etj. Unë kam një gjë: po shkoj në Durrës dhe jo në Dajt dhe do t’ja mbaj këtej nga perëndimi, jo nga lindja. Por rrugës ke shumë stacione, do ndalosh në Vorë, në Sukth, varet se ku zbret dhe mund të zbresësh më përpara, por drejtimin e ke andej. Kështu që gjithë piktura ime ka shumë freime brenda, që janë të varrosura përfundimisht. Vetëm ndonjë aparat që t’i zbulojë njëra pas tjetrës do të shohë që kanë me dhjetra freime, por ne shohim vetëm freimin e fundit dhe mua më pëlqen kjo gjë dhe prandaj nuk mund ta imagjinoj dot ajo që do të jetë piktura ime përfundimtare.
Çfarë do t’i them Gazit 17-të vjeç? Po e nis ndryshe. Unë kam lënë shumë shënime për qejfin tim. Nuk pretendoj që kam shkruar, por kam shkruar shumë, jo se kam dashur të bëj një korpus shkrimesh. Shpesh herë unë i kontrrolloj shkrimet e mia, thënien time që kam bërë atëhere dhe nuk kam lëvizur fare. Jo sepse unë jam katror. Nuk jam kub, unë jam sferë, lëviz, jam shumë i lire, por në esencë nuk kam ndryshuar asnjë gjë nga mendimi që jam formuar atëhere.
Shoh pikturat e mia. Janë po të njëjtat figura që kam përdorur atëhere. Unë i përdor edhe tani. Pavarësisht që kanë marë tjetër trajtë, por ajo gramatika ime, ajo sintaksë dhe morfologjia ime që ka qenë e brishtë, që sapo kishte filluar, sigurisht që tani është fuqizuar, është bërë me reumatizëm, sepse është mosha. Unë jam 71 vjeç, domethënë ka reumatizëm tani. Por në esencë po 17 vjeçari është brenda këtij plaku 71 vjeçar. Dhe mirë e the se the 17 vjeç dhe 71 është e njëjta gjë.
