Foto nga VCG
Bota përballet me një krizë të rëndë uji, si në përmasa ashtu edhe në shtrirje. Edhe pse ka shumë arsye pas kësaj situate trishtuese, tre veçohen. Së pari, popullsia globale ka vazhduar të rritet, së bashku me aktivitetet tregtare dhe industriale. Uji është thelbësor për mbijetesën e njerëzve dhe ekosistemeve. Të gjitha aktivitetet e rëndësishme njerëzore kanë nevojë për ujë, duke përfshirë prodhimin e ushqimit, prodhimin e energjisë elektrike dhe aktivitetet industriale dhe tregtare. Me rritjen e popullsisë dhe urbanizimit, kërkesat për ujë për të mbështetur këto aktivitete janë rritur gjithashtu.
Së dyti, praktikat e menaxhimit të ujit janë joefikase në të gjithë botën, megjithëse situata në disa vende si Kina dhe Singapori është përmirësuar në mënyrë të qëndrueshme, veçanërisht në periudhën pas 2010. Për shembull, konsumi i ujit në terma për 10,000 juanë (1,408 dollarë) të PBB-së dhe për 10,000 juanë të vlerës së shtuar industriale në Kinë ra përkatësisht me 33,4 për qind dhe 50,3 për qind, ndërmjet 2015 dhe 2022. Por edhe pas kësaj arritjeje të jashtëzakonshme, ka ende shumë hapësirë për përmirësimin e efikasitetit në të gjithë sektorët.
Dhe së treti, ndikimet e ndryshimeve klimatike në burimet ujore janë shumë më të këqija se sa pritej edhe në vitin 2020. Kjo do ta bëjë menaxhimin e ujit shumë më kompleks dhe më të pasigurt, por shumica e vendeve nuk janë të përgatitura sa duhet për të kapërcyer ose trajtuar në mënyrë adekuate këto ndikime dhe për të realizuar neutralitetin e karbonit brenda dy deri në katër dekadave të ardhshme.
Foto nga VCG
Situata globale e menaxhimit të lumenjve
Historikisht, menaxhimi i lumenjve ka qenë kryesisht i varur nga ajo që ka qenë e përshtatshme dhe e lirë, në vend të asaj që është më e mira për një vend në planin afatgjatë, pa konsiderata etike që luajnë ndonjë rol në menaxhimin e lumenjve.
Një shembull i mirë i menaxhimit të përshtatshëm është shkarkimi i ujërave të zeza të patrajtuara ose pjesërisht të trajtuara në lumenj. Për rrjedhojë, lumenjtë në të gjithë botën janë bërë gjithnjë e më të ndotur, duke ndikuar në shëndetin e njeriut dhe ekosistemet ujore. Për shembull, lumi Cuyahoga në Shtetet e Bashkuara mori flakë të paktën 13 herë dhe u deklarua si rrezik zjarri, për shkak të shkarkimit pa kriter të mbetjeve industriale si nafta dhe yndyrat në lumë. Hera e fundit që lumi mori flakë ishte në qershor 1969.
Mjerisht, të paktën deri në vitin 1970, ndotja e lumenjve në mbarë botën konsiderohej si një çmim që duhej paguar për rritjen ekonomike. Zhvillimi industrial ishte i lidhur me prosperitetin dhe krijimin e vendeve të punës në qytetet në brigjet e lumenjve.
Ishte në fillim të viteve 1970 kur vendet e zhvilluara kuptuan se mjedisi duhej mbrojtur për mirëqenien afatgjatë ekonomike dhe sociale, me shumë prej tyre, duke bërë përparim të lavdërueshëm në pastrimin e lumenjve dhe liqeneve të ndotur gjatë periudhës 1970-2000.
Vendet në zhvillim mbeten prapa në pastrimin e lumenjve
Vendet në zhvillim, nga ana tjetër, kanë bërë përparim të kufizuar në pastrimin e lumenjve. Si rezultat, lumenjtë që kalojnë nëpër ose pranë qendrave urbane kanë vazhduar të ndoten më shumë. Rrjedhimisht, mendimi i menaxhimit të lumenjve ka evoluar gradualisht, veçanërisht në drejtim të menaxhimit të cilësisë së ujit. Por pavarësisht nga evolucioni i rëndësishëm i menaxhimit të lumenjve, progresi proporcional në etikën e lumenjve mbetet i dukshëm nga mungesa e tij.
Në vitin 2009, Li Guoying, atëherë në Komisionin Kinez të Ruajtjes së Lumit të Verdhë dhe tani Ministër i Burimeve Ujore të Kinës, propozoi që lumenjtë duhet të shihen si qenie jetike në mënyrë që shoqëria të njohë iniciativën dhe kreativitetin e lumenjve, që do të thotë se lumenjtë gjithashtu kanë vlera të qenësishme dhe janë subjekt i të drejtave. Megjithatë, ai vuri në dukje se zgjerimi i objektit të shqetësimit moral ndaj qenieve natyrore si lumenjtë (malet) është shumë i diskutueshëm në akademi dhe me publikun.
Në Konferencën e dytë të Kombeve të Bashkuara për Ujërat në Nju Jork në mars 2023, Li propozoi katër iniciativa të rëndësishme, duke përfshirë nevojën për të respektuar të drejtat e lumenjve në natyrë, për t'i konsideruar lumenjtë si forma jete, për të ndërtuar etikën e lumenjve, për të ruajtur jetën e shëndetshme të lumenjve dhe për të realizuar bashkëjetesa harmonike e njerëzve dhe lumenjve.
Në Forumin Botëror të Ujit, në Bali, Indonezi, në maj 2024, ai tha se ekziston nevoja për të zhvilluar një komunitet praktikash të mira mbi etikën e lumenjve në të gjithë botën.
Foto nga VCG
Etika e lumenjve në vende të tjera
Një vend që ka bërë përparim të mirë në zhvillimin e etikës së ujit është Zelanda e Re. Në vitin 2017, qeveria e Zelandës së Re i dha të drejtën e personit juridik lumit Whanganui - hera e parë në histori që një objekti të pajetë si lumi iu dha statusi ligjor i një personi. Sipas Aktit “Te Awa Tupua” (Akti i Zgjidhjes së Kërkesave të Lumit Whanganui) të vitit 2017, lumi dhe mjedisi i tij njihen si qenie të gjalla të quajtura “Te Awa Tupua”.
Në fakt, lumi Whanganui buron nga malet në det, degët e tij dhe të gjithë elementët e tij fizikë dhe shpirtërorë njihen si "një tërësi e gjallë dhe e pandashme" që ka të drejta dhe përgjegjësi të ngjashme ligjore si çdo person i gjallë. Anëtarët e fisit Whanganui që jetojnë përgjatë këtij lumi 290 kilometra të gjatë dhe degëve të tij kanë pasur një lidhje të thellë me lumin për të paktën 900 vjet, që do të thotë se lidhja e tyre me lumin filloi 700 vjet përpara se kolonët e parë evropianë të mbërrinin në Zelandën e Re.
Fisi Whanganui mori emrin, shpirtin dhe forcën e tij nga lumi dhe anëtarët e tij janë mbështetur te lumi për pjesën më të madhe të ushqimit të tyre dhe kanë ndërtuar fshatra në brigjet e tij. Për ta lumi është një “autostradë” që lidh fiset. Ata e konsiderojnë lumin si paraardhës dhe mentor shpirtëror të tyre dhe e përdorin ujin e tij për të shëruar të sëmurët. Njerëzit vendas Maori kanë një thënie "Unë jam lumi, lumi jam unë".
Sipas Aktit “Te Awa Tupua”, dy persona (një përfaqësues i fisit Whanganui Iwi dhe qeveria e Zelandës së Re) janë zëdhënësit e lumit dhe detyra e tyre është të mbrojnë interesin e tij dhe mjedisin përreth tij. Akti pionier frymëzon të tjerët
Akti “Te Awa Tupua” ka qenë një pionier në menaxhimin e lumenjve. E inkurajuar nga ky zhvillim, Gjykata e Lartë e Uttarakhand në Indi i ka dhënë statusin e personit juridik lumit Gang brenda territorit të provincës Uttarakhand. Në mënyrë të ngjashme, Bangladeshi u ka dhënë statusin e personit juridik të gjithë lumenjve të tij.
Dhënia e statusit të personit juridik një objekti të pajetë si lumi, dhe caktimi i zëdhënësve për të folur në emër të tij, ka të ngjarë të ndihmojë në mbrojtjen e lumit dhe mjedisit të bregut të tij.
Kina ka zhvilluar etikën e saj të lumenjve me karakteristikat e veta unike kombëtare për të siguruar që aspektet teknike, ekonomike, mjedisore dhe etike të lumenjve të trajtohen siç duhet, gjë që duhet të përmirësojë më tej praktikat aktuale të menaxhimit të lumenjve.
Zhvillimet në Kinë, Zelandën e Re dhe disa vende të tjera, tregojnë se ka shumë mënyra në të cilat parimet dhe praktikat e etikës së lumenjve do të evoluojnë në të ardhmen. Kjo do të sigurojë mbijetesën, shëndetin dhe integritetin e ekosistemeve të lumenjve.
Njëkohësisht, lumenjtë dhe ekosistemet përreth tyre do të kontribuojnë në një zhvillim me cilësi të lartë, duke kontribuar në zhvillimin vërtet të qëndrueshëm jo vetëm në Kinë, por edhe në pjesën tjetër të botës, duke sjellë dukshëm më shumë përfitime për një numër shumë më të madh njerëzish. Kjo nga ana tjetër do të ndihmojë në mbrojtjen e interesave të njerëzve dhe natyrës.
Autorë të artikullit Asit K. Biswas profesoreshë e shquar vizitore në Universitetin e Glasgow, MB, drejtore e Water Management International, në Singapor dhe shefe ekzekutive e Qendrës Botërore për Menaxhimin e Ujit në Meksikë; dhe Cecilia Tortajada profesoreshë në Shkollën e Qëndrueshmërisë Sociale dhe Mjedisore, Universiteti i Glasgow-t.
