E-qeverisja (Foto ATSH)
Digjitalizimi i shërbimeve publike dhe ofrimi i tyre online për qytetarin është një nga investimet më të rëndësishme të qeverisë shqiptare, që ka lehtësuar qytetarët nga kostot financiare, nga barra e radhëve dhe nga humbja e kohës me procedurat burokratike.
Nga 1 Maji i vitit 2022, të gjitha shërbimet publike administrative kaluan online. Sot kemi online 1227 shërbime që jepen nga 83 institucione shtetërore dhe komunikojnë informacione mes 58 regjistrave. Në platformën qeveritare “e-Albania” janë 2.8 milionë përdorues, nga të cilët 220 mijë janë biznese. Platforma ka marrë 8.5 milionë aplikime, nga të cilat 6.7 milionë aplikime kanë qenë dokumente me vulë elektronike dhe mesatarisht janë kryer 17 milionë transaksione në muaj.
Këto përparësi zhvillimi në digjitalizimin e shërbimeve publike, bënë që në vitin 2022, institucionet ndërkombëtare ta rendisnin Shqipërinë në vendin 19-të në botë dhe në vendin e 8-të në Europë.
Shqipëria ka sot një infrastrukturë të mbulimit të shërbimeve online në 99.9 % të territorit, ndërsa prioritet i punës së qeverisë do të jetë përmirësimi i cilësisë së ofrimit të shërbimeve online dhe zgjerimi i tyre edhe për shërbimet vendore në të 61 bashkitë e vendit.
Erion Demiri në intervistë për CMG
Për Grupin Mediatik të Kinës Erion Demiri ekspert i teknologjisë së informacionit dhe digjitalizimit komenton shërbimet publike digjitale në Shqipëri
CMG: Sot shteti ynë me shërbimet e tij po bëhet përherë e më shumë digjital. Që nga maji i vitit 2022, pra nga një vit më parë, ka ofruar 95 përqind të shërbimeve të tij për qytetarët online, duke patur mbi 2 milionë përdorures të platformës e-Albania, mbi 65 baza të dhënash dhe 164 milionë transaksione në vit. Çdo të thotë kjo?
Erion Demiri: Është një zhvillim i cili nuk ka ardhur përnjëherë. Bëhet fjalë për një punë jashtëzakonisht të madhe që është bërë. Nuk diskutohet që të kalosh të gjitha shërbimet online është një sfidë tepër e madhe. Sigurisht, me problemet e veta. Të kalosh gjithshka përmes hapësirës kibernetike, nëpërmjet kompjuterave dhe celularëve inteligjentë është e vështirë. Një sasi e mirë përdoruesish mund të ketë hasur probleme në fillim. Kjo është e kuptueshme, pasi deri tani kemi patur me dhjetëra vjet dhe për të marrë një dokument, duhet të shkoje në sportelet e zyrave të shtetit dhe gjithshka e bënte një punonjës aty. Për të kaluar që gjithshka ta bëjmë vetë përmes një aplikimi online, duhet shumë punë dhe ka vështirësi derisa qytetari të mësohet.
Mirëpo shpejtësia, lehtësia dhe kostot e ulura janë të pallogaritshme. Pra, ndryshimi është goxha i madh.
CMG: Platforma e shërbimeve qeveritare e-Albania pësoi më 17 korrik 2022 një sulm kibernetik dhe u mbyll për disa ditë. Sa i pranishëm është rreziku i sulmeve kibernetike në shërbimet publike online ndaj qytetarëve sot dhe si po menaxhohet, si po zbutet ky rrezik?
Erion Demiri: Janë dy gjëra të ndryshme. Në momentin që ti flet për sulme kibernetike, sa më shumë shërbime ke online, aq më shumë je i rrezikuar ndaj sulmeve të tilla. Sa më shumë që ti hapesh në hapësirën kibernetike, aq më shumë ti bëhesh target, pre e një sulmi. Duke e parë në aspektin tonë lokal, sigurisht që nuk bëhet fjalë se sulmet kibernetike kishin nisur vetëm në korrik 2022. Nga të gjitha raportet që kemi dhe hetimet që janë bërë, është vënë re se nuk bëhej fjalë po ashtu për një sulm të thjeshtë. Nuk ishte diçka e lokalizuar dhe pak e menduar. Bëhet fjalë për një sasi sulmesh, të cilët kanë vazhduar dhe në disa infrastruktura të tjera dhe më vonë në kohë. Pra, jo vetëm në korrik të vitit të kaluar, si në rastin e platformës e-Albania, por edhe në disa struktura të tjera.
Sigurisht qe rreziku nga sulmi kibernetik mbetet, është aty. Kjo është pak si loja macja me miun.
Le të marrim shembull bankat. Bankat nuk ndërtohen si vende të sigurta digjitale. Nuk ndërtojnë një sistem mbrojtjeje kibernetike edhe pastaj flejnë gjumë gjatë gjithë aktivitetit të tyre. Në të vërtetë, aty vazhdimisht punohet. Është një punë që nuk shihet me sy nga ne njerëzit e thjeshtë. Mirëpo është një punë, e cila bëhet vazhdimisht, për të rritur sigurinë kibernetike.
Me sa kam parë, në fund të prillit 2023, është hedhur për diskutim dhe me grupet e interesit, ligji i ri i teknologjisë së informacionit. Ky ligj është ndryshuar dhe bën fjalë edhe për strategjinë e sigurisë kibernetike. Ne kemi disa ndryshime shumë të rëndësishmë në këtë ligj. Ndryshime në mënyrën se si do të funksionojnë disa institucione, Sidomos, ligji me amendimet ka përfshirë në infrastruktura kritike disa institucione që më parë nuk ishin përfshirë, kështu që mbrojtja kibernetike forcohet. Por ne duhet të jemi gjithnjë e më shumë të ndërgjegjshëm se, sa më shumë që të jemi online, aq më shumë jemi target i sulmeve kibernetike.
Shërbimet e internetit në institucionet publike (Foto Business Magazine Albania)
CMG: Ne folëm për platformat online të institucioneve tona qendrore. Sa po e ndjekin bashkitë, në informacionet tuaja, digjitalizimin e pushtetit qendror? Tek e fundit, qytetarët punë me bashkitë kanë, për shërbimet e tyre ndaj komunitetit.
Erion Demiri: Shërbimet online në disa bashki që unë di ekzistojnë. Së pari, është fakti që ti duhet të identifikosh problematikat dhe t’i adresosh. Një pjesë e mirë e bashkive kanë nisur të adresojnë çështjet e shërbimeve online. Për shembull, u bë disa vite tashmë në Tiranë që diskutohen shërbimet digjitale në monitorimin dhe kontrollin e trafikut, çfarë në gjuhën ndërkombëtare quhet “smart city”, pra qytete të zgjuara. Bëhet fjalë për një qytet, i cili komandohet nga strukturat e digjitalizuara. Sigurisht që këto ndërhyrje janë investime të mëdha. Nuk janë gjëra të vogla. Janë projekte shumë të mëdha dhe të rëndësishme. Se sa do të arrihet që të zbatohen, këtë do ta tregojë koha.
Megjithatë, si çdo gjë tjetër, për sa kohë që ti shikon përpara, se si bota po zhvillohet, se si shtete të ndryshme po i organizojnë në mënyrë digjitale strukturat e veta deri tek pushteti vendor, pra tek bashkitë, sigurisht dhe ti duhet të ecësh me hapin e kohës.
CMG: Ju e përmendët që në fillim kemi patur shumë vështirësi. Si janë përshtatur deri tani moshat e treta, me kalimin e shërbimeve publike në 95 përqind të tyre online? Në gjykimin tuaj, përshtatja është e plotë, apo ende ka nevojë të ndihmohet kjo shtresë?
Erion Demiri: Nuk mund të quhet që përshtatja është 100 përqind. Asnjëherë nuk kemi një përshtatje 100 përqind. Gjithmonë do të ketë shtresa të popullsisë, të cilat do të kenë nevojë për një ndihmë.
Sidomos kur flasim për teknologji të avancuar dhe për shtresa të popullsisë, sidomos ato të moshës së pensionit, të cilat asnjëherë nuk kanë përdorur teknologji, është e qartë se këto shtresa do të duan vazhdimisht një lloj ndihme.
Sigurisht që nuk bëhet fjalë për vetëm një veprim. Për shembull, nëse qytetari i moshës së tretë do t’i duhej të nxjerrë një çertifikatë. Këtë ai ose ajo e mëson shumë thjesht, por ndërkohë, për veprime të tjera me portalin, ai ose ajo mund të ketë nevojë për asistencë. Këto nuk janë gjëra të ndara me thikë.
Megjithatë, është e qartë se një lloj ndihme do të duhet dhe duhet të jetë e përhershme.
Kemi nevojë ne, kur bëjmë një veprim, për shembull që banka të na orientojë, në porositë tona online për veprime bankare.
CMG: Sa kanë arritur ta kuptojnë qytetarët transformimin e administratës sonë publike nga një makineri e shtrirë në territor me zyra, njerëz e rradhë, në një instrument në shërbim të çdo qytetari, përmes kompjuterit apo telefonit të tij inteligjent?
Erion Demiri: Kur bëhet fjalë për shërbime të tilla, të gjithë ne i mbajmë mend. Unë personalisht i mbaj mend, pasi pashaportizimin e kam pasur në Durrës dhe më duhej që të shkoja në Durrës dhe të prisja edhe në rradhë. Ndodhi që ajo lagjja ku kisha dokumentet unë u zmadhua shumë dhe më duhej të prisja me orë për një çertifikatë që më duhej diku në Tiranë.
Pra, ndryshimi është mëse e dukshëm. Vetëm dikush që nuk ka jetuar këtu, por ka ardhur në Shqipëri në këto vitet e fundit nga emigracioni, mund t’i quajë këto gjera normale, si në vendin ku ka jetuar dhe punuar deri tani.
Për personat që kanë jetuar në Shqipëri dhe e kanë parë mënyrën se si ne kemi funksionuar, për sa kohë ne ishim tek rregjistrat me laps e me letër për çdo lloj dokumenti, është e qartë që vonesa është zhdukur. Pra, digjitalizimi i shpejton shumë gjërat.
Vërtet mbart me vete edhe rreziqe, si ai i hakerimit dhe sulmit kibernetik, siç ndodhi dhe në korrik të vitit të kaluar. Por ne nuk mund të themi se, derisa ndodhën këto sulme, ne nuk do të digjitalizohemi dhe duhet të mbetemi në epokën e lapsit.
CMG: A është e vërtetë që përmes digjitalizimit, performanca e administratës publike rritet? Si dhe që abuzimi dhe korrupsioni zvogëlohen?
Erion Demiri: Sigurisht që një nga sfidat kryesore që ka Shqipëria, e kemi dhe në strategjinë e zhvillimit kombëtar, është lufta kundër korrupsionit. Ne duhet ta luftojmë korrupsionin, kudo që ai ndodh. Në rastin e shërbimeve digjitale, në momentin kur qytetari nuk është më në kontakt fizik me nëpunësin e shtetit, dhe ndodh që një pjesë e vogël e tyre të jenë edhe abuzivë dhe të bëjnë korrupsion, dhe kur nëpunësi nuk ka mundësi të të vonojë për kryerjen e shërbimit, për të të kërkuar para abuzivisht, atëhere është e qartë se në çastin që ti nuk ke më kontakte të tilla, atëhere gjithshka bëhet shumë më transparente. Pagesat nëpërmjet bankave sjellin dhe ato shumë transparencë. Dhe nuk kemi më vonesa, kalime përmes mandat-pagesave e kështu me rradhë.
Nëse performanca matet me sasinë e dokumentave që lëshohen në njësinë e kohës, sigurisht që me shërbimet digjitale performanca është shumë më e lartë.
Eksperti Erion Demiri (Foto CMG)
CMG: A mund të themi se ka përfunduar kategoria e atij që e quanim në gjuhën e përditshme “sekseri”? Pra atij ndërmjetësi abuziv mes qytetarit që priste me orë të tëra në rradhë apo dhe që nuk e merrte dokumentin e kërkuar dhe sekseri ofrohej, kundrejt pagesës abuzive, që t’ja siguronte? Apo tashmë mund të flasim për kategorinë e re të “sekserit digjital”?
Erion Demiri: Nuk mendoj se do të kemi “sekserë digjitalë”. E para, sasia e institucioneve dhe e shërbimeve që ofrohen në një shtet është goxha e madhe. Pra kemi të bëjmë me një numër shumë të madh institucionesh. Nuk mund t’u vendosim një vizë të gjithëve.
Në momentin kur ne kemi një sistem të ndërtuar ashtu siç duhet, dhe është e rëndësishme që të kuptohet që realisht sistemi duhet të jetë i ndërtuar siç duhet, pra të ruajë të gjitha logot dhe të zbatojë të gjitha rregullat dhe protokollet e sigurisë, që në ndërtim të tij, atëhere është e qartë që nuk do të kemi më sekserë dhe aktivitet të tyre. Nëse sistemi kibernetik është ndërtuar siç duhet, nuk ka më vend për kategorinë e sekserit. Aq më tepër të atij digjital.
Sigurisht, për shërbime të cilat ende nuk janë të digjitalizuara, të automatizuara, dhe mund të ketë shërbime të cilat kurrë nuk do të bëhen të automatizuara...
CMG: Martesa, për shembulll...
Erion Demiri: Jo, ka dhe vende që i kanë digjitalizuar edhe ato. Pra, shërbimet që kryhen jo të automatizuara dhe jo digjitale, ato mund të jenë pre e sekserëve. Mirëpo, në çastin që ti heq pjesën më të madhe të “tortës” ku mund të abuzohet, sigurisht që mundësia e kryerjes së korrupsionit ulet shumë.
CMG: Në bazë të njohurive dhe eksperiencës suaj, qeveria thotë se jemi ndër vendet e para në Evropë, përsa i përket sherbimeve digjitale. A është e vërtetë që kemi ecur mirë, në krahasim me vendet e tjera të rajonit, të krahasueshme me ne?
Erion Demiri: Në krahasim me vende të ndryshme të Europës, ne jemi mjaft mirë të renditur, për nga sasia, numri i shërbimeve publike online. Është e vërtetë që kemi ngritur mjaft sisteme digjitale. Madje, një nga arësyet që u bëmë pre e sulmeve të organizuara kibernetike, ishte se u bëmë të dukshëm. Në momentin që unë nuk jam fare online, nuk kam si të bëhem pre e një sulmi kibernetik. Kur jam shumë i pranishëm, atëhere mundësia e sulmit kibernetik është më e madhe.
Ne jemi shumë mirë me sasinë e shërbimeve online. Duhet të punojmë dhe në fusha të tjera. Në përgatitjen, në edukimin e popullatës, në trajnimin e qytetarëve e kështu me rradhë.
e-Albania (Foto ATSH)
CMG: Sa mund të ndihmojë asistenti digjital, i ngjashëm me programin elektronik me zë “Siri”? Qeveria e premtoi për këtë vit. Keni informacion në ç’fazë është ky program?
Erion Demiri: Nuk jam në dijeni. Mund të pyeten institucionet se ku janë me pjesën e zhvillimit të një programi të tillë. Mund të them se çdo lloj ndihme është e mirëpritur.
Në rast se marrim programin “Siri”, ai është i konceptuar për të gjithë botën, jo vetëm për ne. Ne që merremi me teknologjinë e informacionit e kemi të qartë se jo të gjithë i kuptojnë gjërat ashtu siç i kuptojmë ne. Në momentin kur ofron shërbime për popullatën, ti duhet ta marrësh rastin kur qytetari nuk kupton asgjë dhe ka nevojë t’i shpjegohet çdo gjë dhe të orientohet në çdo hap. Kështu që çdo lloj ndihme e kësaj forme, madje edhe përdorimi i intelegjencës artificiale, e cila është shtuar shumë këto kohët e fundit, sigurisht që është e mirëpritur. Çdo ndihmë që e udhëheq qytetarin gjatë veprimeve që ai kryen në sistem, qoftë me zë apo me figurë, është e mirëpritur.
Intervistoi Fatos Çoçoli
