Nė kohėn e dinastisė Song, nga shekulli i 10-tė deri nė shekullin e 13-tė tė erės sonė, zhvillimi i shkencės dhe teknikės kineze tė lashtėsisė arriti kulmin e saj. Nė atė periudhė jetoi edhe shkencėtari i shquar kinez Shen Kuo, i cili lindi nė vitin 1031 tė erės sonė nė provincėn Zhegjang tė Kinės Lindore dhe hyri nė rrugėn zyrtare qysh nė moshėn 20 vjeēare.
Nė fillim, Shen Kuo u ngarkua me detyrė nė bibliotekėn perandorake, ku ai lexoi libra tė shumtė, duke pėrvetėsuar njohuri tė gjera. Mė vonė ai punoi pėr njė kohė tė gjatė nė observatorin astronomik shtetėror, ku drejtoi vrojtimet astronomike dhe hartimin e kalendarit astronomik. Gjatė asaj periudhe, ai modifikoi disa aparate astronomike tė trashėguara nga e kaluara, duke rritur mė tej saktėsinė e tyre.
Asokohe, pėr shkak se regjimet e pakicave kombėtare pėrreth sulmonin herė pas here dinastinė Song, ndodhėn shumė herė konflikte kufitare. Shen Kuo u autorizua tė merrte pjesė nė bisedimet pėr ēėshtjet kufitare. Mbi bazėn e studimit tė lėndėve tė arkivit, ai kishte vizatuar harta tė sakta dhe i tregonte gjatė bisedimeve. Si rezultat, pala kundėrshtare u habit dhe u bind pėrballė fakteve shkencore tė dinastisė song dhe hoqi dorė nga pretendimet tokėsore.
Pėrmbajtja e studimeve tė tij shkencore preku shumė sfera. Duke studiuar artin ushtarak e politikėn financiaro-ekonomike tė periudhave tė ndryshme, ai kishte qėllim qė tė kontribuonte nė fuqizimin e vendit tė vet. Duke studiuar hidraulikėn, ai kishte qėllim qė tė zgjidhte problemet e prodhimit bujqėsor. Kurse, duke studiuar gjeografinė dhe marrėdhėniet nacionale, ai kishte qėllim pėr zbutjen e konflikteve midis kombeve.
Nė pleqėri, Shen Kuo ia kushtoi gjithė energjinė shkrimit tė veprės sė tij "Shėnime pranė pėrroit Mengsi", ku u pėrfshinė tė gjitha ato qė i kishte parė ose i kishte dėgjuar gjatė gjithė jetės sė tij, si dhe arritjet e tij nė studimet shkencore. Nė kėtė libėr me 30 kapituj, pėrmbahen shkenca, tregime, komente artistike, bukurshkrime, piktura, mite dhe legjenda. Ndėr to, tema shkencore prek fushat matematike, astronomike, fizike, kimike, metalurgjike, mekanike, biologjike, agronomike dhe farmaceutike. Arritjet shkencore, qė ai shėnoi nė librin e tij, kishin arritur nivelin mė tė lartė asokohe nė botė.
Tė dhėnat mė tė hershme mbi shtypin me shkronja tė lėvizshme dhe mbi shpikjen e busullės, qė janė dy prej 4 shpikjeve kineze nė kohėn e lashtė, gjenden nė kėtė libėr tė Shen Kuos. Ai shkroi se, pas shumė provave, ai bėri njė korigjim tė rėdėsishėm dhe vuri nė dukje se akrepi magnetik i busullės nuk i drejtohej tamam polit jugor, por priret pak drejt lindjes. Ai zbuloi kėtė gjė 400 vjet mė herėt se zbulimi i kėndit tė prirė tė gjeomagnetizmit nga Kristofor Kolombo. Shen Kuo parashtroi edhe tezėn se Hėna rrotullohet rreth Tokės dhe Toka rrotullohet rreth Diellit. Teza e tij u parashtrua mbi 400 vjet mė herėt se teza e Nikola Kopernik Gebainit mbi " Diellin si qendėr ". Historiani i famshėn anglez i historisė sė shkencės Doktor Josef Niham e quajti librin e Shen Kuos "Koordinatėn nė historinė e shkencės kineze". Pėr kujtimin e meritave tė Shen Kuos, organizata pėrkatėse ndėrkombėtare e emėrtoi planetin e vogėl numėr 2027 "Planetin e vogėl Shen Kuo".
(Zheng)
|