dëgjoni

Sot në Kinë përdoren njëkohësisht dy sisteme të ndryshme kalendarike. I pari është kalendari gregorian, ose perëndimor, i përdorur për qëllime zyrtare, ndërsa tjetri është kalendari tradicional hënor, ose më saktë hënor-diellor.

Në shoqërinë njerëzore parake, njeriu e kuptoi se pa arritur të parashikonte ndryshimet stinore ishte e pamundur të mbillte e të korrte dhe të merrej me gjueti në mënyrë të efektshme. Kështu, shumë kohë përpara shpikjes së instrumenteve astronomike shkencore, barinjtë dhe bujqit kishin vërejtur për breza me radhë vendndodhjen e hënës, të diellit, të planeteve e të yjeve, duke mësuar kësisoj të dallonin stinët. Instrumenti i parë i vëzhgimit ishte hëna. Vëzhgimi i rrotullimit dhe i fazave të hënës ishte çelësi për krijimin e një kalendari si në Perëndim, ashtu edhe në Kinën e lashtë.

Sipas llogarisë së përafërt të njerëzve të lashtë, periudha nga një hënë e re në tjetrën ishte rreth 29 ditë e gjysmë (sot ne e dimë që shifra e saktë është 29.5306). Prandaj për 12 rrotullime të hënës përqark tokës duhen vetëm 354 ditë, teksa tokës i duhen rreth 365 ditë e një çerek (më saktë 365.2422) për të bërë një rrotullim rreth diellit. Kështu viti diellor, që përcakton ndryshimin e katër stinëve, mund të ketë 12 ose 13 hëna të plota. Në lashtësi popujt të ndryshëm menduan mënyra të ndryshme për të përkitur hënor me vitin diellor. Përpjekjet e tyre sollën lindjen e kalendarit hënor-diellor.

Siç shihet, ka një mospërputhje të vogël ndërmjet 365.2422 ditëve gjatë të cilave toka kryen një rrotullim rreth Diellit dhe 365 ditëve të një viti të kalendarit gregorian ose 354 ditëve të 12 muajve hënorë. Për të shmangur këtë mospërputhje, në kalendarin gregorian shtohet një ditë një herë në katër vjet (në vitin e brishtë). Rregullimet që lipsen bërë në kalendarin hënor kinez nuk janë kaq të thjeshta. Së pari, disa muaj janë caktuar me 29 ditë e të tjerët me 30. Së dyti, çdo dy ose tre vjet shtohet një muaj i tërë, ose më saktë në një periudhë 19 vjeçare ka 7 vjet me një muaj shtesë, pra me 13 muaj. Zakonisht për këtë përsëritet muaji i katërt ose i pestë i vitit. Kështu viti hënor kinez përkon përsëri me vitin diellor në fund të çdo qerthulli 19 vjetësh.

Kalendari tradicional kinez ndryshon nga një kalendar i pastër hënor, si ai i përdorur dikur në disa vende islamike, për shkak se përfshin një qerthull vjetor prej 24 periudhash ose nënndarjesh (në gjuhën kineze jieqi), që përmban secila 15 ditë. Kësisoj secila nga 4 stinët ndahet në 6 jieqi. Përcaktimi i jieqi-ve mbështetet në vendndodhjen e diellit duke marrë parasysh 360 gradët e 12 shenjat (simbolet e kafshëve) të të ashtuquajturit zodiak kinez. Dita e parë e një jieqi-je të dhënë bie kur vendndodhja e diellit përkon me gradën e parë ose të 15-të të njërës prej 12 shenjave të zodiakut. Për secilën prej tyre mund të jepet vetëm një datë e përafërt sipas kalendarit gregorian, meqë 360 gradët e zodiakut ndryshojnë nga 365.25 ditët e vitit diellor. Kështu mund të kuptohet qartë përse kalendari tradicional kinez mund të vlerësohet më shumë si kalendar hënor-diellor.

Qerthulli vjetor i jieqi-ve është i lidhur ngushtë me ndryshimet e natyrës, kështu që ato janë shumë të dobishme për fshatarët, duke u treguar për shembull se kur është koha më e përshtatshme për të mbjellë ose për të korrur. Disa njerëz të ndjeshëm fizikisht janë në gjendje të kuptojnë mbërritjen e jieqi-ve me një reagim trupor, si dhimbja e kokës ose presioni arterial, ndërsa disa të tjerë thjesht mund të jenë të vetëdijshëm për këtë nga ndryshimet e trysnisë atmosferike ose të motit.

Të gjitha jieqi-të kanë një emër në përputhje me ndryshmëritë e llojshmëritë stinore. P. sh. periudha e parë quhet "Fillimi i Pranverës" dhe bie më 4 ose 5 shkurt. Sipas kalendarit tradicional, një kohë e kthjellët në këtë ditë është një shenjë e mirë për lërimin e tokës. Periudha e dytë quhet "Shiu" (në 19 ose 20 shkurt): pas kësaj dite nuk do të bjerë më borë dhe fshatarët do të kenë nevojë për shi. Më 5 a 6 mars nis periudha e njohur si "Rizgjimi i insekteve", meqë toka zgjohet nga gjumi letargjik dimëror. Në të shkuarën njerëzit besonin se duke dëgjuar gjëmimin e një bubullime për here të parë në vit, dragoi do të zgjohej nga gjumi dimëror. Në ditën e "Ekuinoksit të Pranverës" (20 ose 21 mars), të gjithë shpresojnë se do të bjerë shi, pasi besojnë se kjo do të jetë mbarësi për të mbjellat.

Kalendari tradicional kinez u përshtat mbështetur në zhvillimin e prodhimit bujqësor, prandaj ai quhet edhe kalendari bujqësor ose edhe kalendari Xia, meqë sipas legjendës kalendari hënor-diellor e ka burimin në dinastinë Xia (shekulli XXI-XVI para erës së re).

Kjo formë e kalendarit tradicional që është edhe sot në përdorim (kalendari Xia), i cili përdor muajin që përkon me fundin e janarit deri në mes të shkurtit të kalendarit gregorian si muaj të parë të vitit, nuk është ndjekur gjatë gjithë historisë kineze. Gjatë dinastisë Xia viti fillonte si tani, por gjatë dinastisë Shang viti niste në atë që është në të vërtetë muaji i 12-të i kalendarit Xia, ndërsa në dinastinë Zhou (1066-256 para erës së re) me muajin e 11-të të kalendarit të tanishëm tradicional.

Në vitin 104 para erës së re ? viti i parë i periudhës Taichu gjatë sundimit të perandorit Wu Di të dinastisë Han ? pati një reformë të kalendarit me shpalljen e kalendarit Taichu.

Në Kinë kalendari ka qenë një dokument i shenjtë, i mbështetur dhe i financuar nga monarku. Për më shumë se dy mijëvjeçarë, një zyrë astronomie llogariste ngjarje astronomike të tilla si eklipset, përgatiste parashikime astrologjike, kujdesej për kalendarin etj. Një kalendar i suksesshëm jo vetëm shërbente për nevoja praktike, por edhe për të pohuar bashkëpërkitjen ndërmjet Qiellit dhe oborrit perandorak.

Vitet llogariteshin sipas një vargu periudhash të përcaktura nga perandorët. Megjithëse ngjitja në fron e një perandori duhej të shënonte fillimin e një periudhe të re, perandori gjithashtu mund të shpallte një periudhë të re në kohë të ndryshme gjatë sundimit të tij. Kjo mund të bëhej për të vendosur një lidhje të shkëputur ndërmjet Qiellit dhe Tokës, që personifikohej nga perandori. Kjo shkëputje e lidhjes mund të ndodhte jo vetëm prej vdekjes së perandorit, por edhe nga një fatkeqësi natyrore, ose nga dështimi i astronomëve për të parashikuar një ngjarje qiellore si p. sh. një eklips.

Me rënien e Perandorisë, duke filluar nga 1 janari i vitit 1912, u vu në përdorim Kalendari Gregorian, që u quajt Kalendari Publik. Që asokohe Viti i Ri tradicional kinez u quajt Festa e Pranverës. Por Kalendari Gregorian përdoret kryesisht për qëllime zyrtare dhe biznesi, ndërsa në jetën e përditshme, përkrah kalendarit të ri, ka vijuar të jetë në përdorim Kalendari tradicional kinez, i cili është i rrënjosur thellë në kulturën kineze. Në bazë të tij kremtohen të gjitha festat tradicionale popullore dhe përcaktohet koha e veprimtarive të ndryshme bujqësore, si mbjelljet, korrjet etj. Edhe bashkësi të ndryshme kineze në mbarë botën përdorin gjithashtu këtë kalendar. (Artani)